به گزارش دانشجویی و فرهنگی به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛ در اینکه مردمان همه کشورها، پیشرفت و آبادانی میهن خویش را مدیون تلاش و کوشش خستگی ناپذیر کارگران آن سرزمین می باشند، نمی توان تردید نمود؛ آنها که ـ چنانچه از سیره و گفتار رسول اعظم صلی الله علیه و آله استفاده می شود ـ دستشان بوسیدنی و حرمتشان، حرمت مجاهدان در راه خداست.

از مردمان بیکاره و تنبل، جوامعی سربلند و آبرومند شکل نمی گیرد و از انسانهای بی تحرّک، بالندگی و شکوفایی به ظهور نمی رسد. کار و تلاش یکی از اصلی ترین رموز تعالی، تکامل و عزتمندی، و ضامن خودکفایی و استقلال کشور است.

نوشتار حاضر پاسداشتی است ناچیز از مقام کار و کارگر؛ آنها که مردان تلاشند و کوشش، و دست مایه های کرامتند و عزت.

اهمیت کار و تلاش در اسلام

اندیشه فردایی بهتر در سر هر که باشد، او را به کار و تلاش وا می دارد؛ و آینده ای روشن از آن کسانی است که با سستی و تنبلی، بیگانه و با کار و کوشش، آشنایند.

کار، نماد عزت و بالندگی فرد و جامعه، و وسیله حفظ آبروست، و هر جامعه ای که اهل کار ـ چه فکری و چه بدنیِ آن ـ باشد، بهروزی و پیروزی اش تضمین خواهد شد. در قرآن کریم می خوانیم: «وَ اَنْ لَیْسَ لِلاِْنْسانِ اِلاَّ ما سَعی * وَ اَنَّ سَعَیَهُ سَوْفَ یُری»؛ «و نیست از برای انسان مگر کوشش و تلاشی که انجام داده است و قطعا ثمره کوشش و تلاش خود را خواهد دید.»

«خداوند در قرآن کریم در بیش از دویست مورد «عمل» انسان را ملاک شخصیت او دانسته، و در هفت مورد ماده «صُنع» را که به معنای صورت دادن کار است، بیان فرموده است؛ از اینرو پیداست که کار و کوشش را ملاک شخصیت آدمی می داند.

همچنین حضرت علی علیه السلام در بیان این سخن خداوند که فرمود: «وَ اَنَّهُ هُوَ اَغْنی وَ اَقْنی»؛ «و هم اوست که [شما را[ بی نیاز کرد و سرمایه بخشید»، می فرماید: یعنی هر انسانی را به وسیله معیشت او بی نیاز کرد و به واسطه کسب و کارش راضی گردانید.

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در بیانی دلنشین می فرماید: «إِنَّ مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوباً لَا یُکَفِّرُهَا صَلَاةٌ وَ لَا صَدَقَةٌ. قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا یُکَفِّرُهَا؟ قَالَ الْهُمُومُ فِی طَلَبِ الْمَعِیشَةِ؛ همانا گناهانی است که هیچ نماز و صدقه ای نمی تواند کفاره آن واقع شود [و آن را بپوشاند.] عرض کردند: پس چه کاری کفاره آن می شود؟ فرمود: اهتمام ورزیدن در طلب معیشت.»

محمد بن منکدر می گوید: روزی از روزهای گرم به اطراف مدینه رفتم. امام باقر علیه السلام را دیدم، و او مردی تنومند بود و به طرف مزرعه می رفت. با خود گفتم: سبحان الله! بزرگی از بزرگان قریش در چنین ساعتی و در چنین حالتی به طلب دنیا می رود، باید او را موعظه کنم. به او نزدیک شدم و سلام کردم. در حالی که عرق می ریخت، با گشاده رویی پاسخم داد.

گفتم: خدا حال تو را نیکو گرداند؛ بزرگی از بزرگان قریش در چنین ساعتی و با چنین حالتی در طلب دنیاست. نمی ترسی که در این حالت اجل تو در رسد، در حالی که در طلب دنیا هستی. فرمود: اگر مرگ در رسد و من در این حال باشم، مرگم فرا رسیده است در حالی که به اطاعت و انجام فرمان الهی مشغول هستم تا به وسیله آن، خود و خانواده خود را از تو و مردم بی نیاز سازم . من آن گاه می ترسم که مرگ من فرا رسد، در حالی که به گناهی از گناهان مشغول باشم.

گفتم: راست گفتی، خدا تو را رحمت کند، می خواستم موعظه ات کنم؛ اما تو مرا موعظه کردی.

همچنین در حکایت دیگری آمده است که: مردی نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: از من بر نمی آید که با دست خود کار کنم، نیز نمی توانم به کسب و بازرگانی بپردازم، و مردی بدبخت و نیازمندم. امام علیه السلام فرمود: کار کن و بر سر خود برای این و آن، بار ببر و خود را از مردم بی نیاز ساز.

باری، وانهادن کار و کوشش همان و به تهی دستی و فقر نشستن همان. چنانچه حضرت علی علیه السلام می فرماید: «مَنْ لَمْ یَصْبِرْ عَلی کَدِّهِ صَبَرَ عَلَی الاِْفْلاسِ؛ آنکه بر زحمت کار کردن صبر نکند، بر تهی دستی و بی چیزی صبر کند.»

کار وظیفه ای اجتماعی

انسانها به طور طبیعی، موجوداتی اجتماعی اند و برای دست یابی به بیش تر هدفهای مادی و معنوی شان، ناگزیر از تعامل با یکدیگر می باشند. در حقیقت، هر کدام از انسانها بر سر سفره دیگران نشسته اند و از دست رنج هم نوعان خویش روزی می خورند.

بر این اساس، بهره مندی از دسترنج و تولیدات دیگران، حقی بر گردن مصرف کننده پدید خواهد آورد که او نیز در برابر بهره هایی که با تلاش دیگران نصیب وی می شود، در خود احساس وظیفه کند و پاسخ نیکی را به نیکی دهد، و خود را تافته ای جدا بافته از دیگران نیانگارد؛ بلکه او هم در اثر کار و تلاش، دیگران را مهمان سود دهی خویش کند و وظیفه اجتماعی خویش را به خوبی ادا کند. استاد شهید مرتضی مطهری در این باره می فرماید:

«کار در واقع یک وظیفه اجتماعی است و اجتماع، حقی برگردن انسان دارد. یک فرد، هر چه مصرف می کند، محصول کار دیگران است: لباسی که می پوشیم، غذایی که می خوریم، کفشی که به پا می کنیم، مسکنی که در آن زندگی می کنیم، به هر چه نظر می کنیم، غرق در نتیجه کار دیگران است . کتابی که جلومان گذاشته ایم و مطالعه می کنیم، محصول کار دیگران است: آن که تألیف کرده، آن که کاغذ ساخته، آن که جلد نموده و مانند آنها.

انسان در اجتماعی که زندگی می کند غرق محصول کار دیگران است، و به هر بهانه که بخواهد از زیر بار کار، شانه خالی کند، همان فرموده پیغمبر است که: سنگینی او روی دوش دیگران است، بدون آنکه کوچک ترین سنگینی از دیگران را به دوش گرفته باشد که چنین کسی از رحمت خدا دور است.»

ویل دورانت نیز می گوید: «تندرستی در کارکردن است، و از این روی به جوانی، لطف و زیبندگی می بخشد. سرّ لطف و زیبندگی، در کار کردن است، و اشتغال، نیمی از رمز خرسندی و خوشنودی است. از خدا مال و منال نخواهیم؛ بلکه توفیق کار وعمل بخواهیم.

در مدینه فاضله هر کسی باید خود خانه خود را بسازد. در این حال دلهای مردم از نغمه و سرود پر می گردد، مانند مرغان که به هنگام ساختن لانه های خود می خوانند و چهچهه می زنند.»

آثار و برکات کار و کوشش

1. همنشینی با پیامبران علیهم السلام

یکی از ثمره های کار و تلاش، هم نشینی انسان با پیامبران الهی است. از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود: «مَنْ أَکَلَ مِنْ کَدِّ یَدِهِ کَانَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی عِدَادِ الْأَنْبِیَاءِ وَ یَأْخُذُ ثَوَابَ الْأَنْبِیَاءِ؛ آنکه از حاصل دسترنج خود ارتزاق کند، در روز قیامت در جمع پیامبران جای دارد و ثواب پیامبران را دریافت می کند.»

در حکایت است که: «حضرت داود علیه السلام با حق تعالی مناجات کرد و گفت: خداوندا! می خواهم که همنشین خویش را در بهشت ببینم. حق تعالی فرمود: فردا از شهر بیرون شو، اول کسی که تو را پیش آید، او بود. چون داود علیه السلام بیرون رفت شخصی را دید که پشتواری هیزم در پشت می آمد. بر وی سلام کرد و از احوال او پرسید، که معامله تو با حضرت خداوند چه چیزی است که بدان وسیلت، مرتبه موافقت و مجالست انبیاء یافته ای در بهشت؟ گفت: من هر روز از این پشتواری هیزم به دست خویش جمع می کنم و بر پشت به شهر آرم و به یک درم بفروشم. مادری دارم، دودانگ در وجه او نفقه نهم و دو دانگ در وجه عیال و دو دانگ بر درویشان و محتاجان، صرف کنم.

پس داود علیه السلام گفت: بیا نزدیک من می باش تا هر روز یک درم به تو دهم و تو چنان که در بهشت رفیق من خواهی بود، اینجا هم رفیق من باشی. آن درویش گفت: من این مرتبه، به کسب دست و رنجبری و بارکشی یافته ام، چون دست از آن بدارم، این مرتبه نماند.»

2. عزتمندی

گرایش به عزت نفس، یکی از تمایلات ارزشمند انسانی است که دست حکمت الهی، آن را با سرشت بشر آمیخته است. آدمی به طور طبیعی به شرافت و بزرگواری نفس، تمایل دارد و از فرومایگی گریزان است. در آموزه های دینی ما نیز به موضوع «عزت نفس» اهتمام ویژه ای ورزیده شده است؛ تا آنجا که در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم: « إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَی الْمُوءْمِنِ أُمُورَهُ کُلَّهَا وَ لَمْ یُفَوِّضْ إِلَیْهِ أَنْ یَکُونَ ذَلِیلا؛ خداوند اختیار همه کارهای مؤمن را به او داده؛ اما این اختیار را به او نداده است که ذلیل باشد.»

بی گمان، دست یابی به گوهر عزت نفس، نیازمند ساز و کارهایی ویژه، و پای بندی به اصول و شرایطی است که از مهم ترین آنها، فروزان بودن چراغ کار و تلاش است. کار و کوشش از ارکان تحقق عزت نفس و حفظ آن است، و بدون آن، آرزوی دست یابی به زندگی ای آبرومندانه و همراه با شرافت، خواب و خیالی بیش نیست.

در دیوان منسوب به امام علی علیه السلام در این باره آمده است:

کُدَّ کَدَّ الْعَبْدِ اِنْ اَحْبَبْتَ اَنْ تُصْبِحَ حُرّا

وَاقْطَعِ الآْمَالَ مِنْ مَلِ بَنی آدَمَ طُرّا

لا تَقُلْ ذا مَکْتَبٌ یُزْری فَقَصْدُ النّاسِ اَزْری

«اگر می خواهی آزاد زندگی کنی چون بردگان تلاش کن و از اموال دیگران قطع طمع نما! و مگو که این کار مرا پست می کند. [چرا] که ذلت و پستی در درخواست کردن از مردم است.»

3. نشاط زندگی و رهایی از سرمستی

از آنجا که برخی از نعمتهای خداوند با سختیهایی نیز همراه است، موجب کراهت قلبی آدمیان شده و در نتیجه قدر و ارزش حقیقی آنها پنهان مانده است. از آن جمله است کار کردن و تلاش ورزیدن. سختی کار، بسیاری از آدمیان را از آن گریزان کرده، و برخی دیگر را با بی میلی و از سر اجبار به طرف کار رفتن، مواجه نموده است؛ در حالی که اگر انسانها در زندگی خویش از گوهر کار بی بهره بودند و همه نعمتهای خداوند بدون کم ترین تلاشی در اختیارشان قرار می گرفت، زندگی شان بی روح و نشاط می گشت و به تدریج انگیزه ادامه حیات، در وجود آنان از بین می رفت و به احساس پوچی و بیهودگی در زندگی گرفتار می شدند. سخن امام صادق علیه السلام در این باره شنیدنی است، آنجا که می فرماید: «... اگر همه نیازمندیهای مردم [بی کوشش و کاری و زحمتی[ برایشان تأمین می شد، هرگز زندگی شان گوارا نمی شد و لذت آن را در نمی یافتند. مگر نمی بینی هر گاه شخصی مهمان گروهی شود و مدتی نزد آنان بیاساید، به گونه ای که تمام نیازهایش همچون غذا و نوشیدنی و خدمات تأمین گردد، خود از بی کاری خسته می شود و به دنبال کار می گردد تا خود را بدان مشغول دارد؟ پس چگونه است اگر در سراسر عمر، تمام نیازمندیهایش تأمین شده باشد. اگر کار از عهده آدمی بر داشته می شد، و برای او هیچ کار و شغلی باقی نمی ماند، انسان از ناسپاسی و سرمستی چنان می شد که زمین نمی توانست تحملش بکند، و سرانجام به کارهایی دست می زد که به تلف شدن او می انجامید.»

4. تمرکز قوه خیال و سلامت روان

اگر قوه خیال آدمی به درستی کنترل نشود، یکی از اصلی ترین ابزارهای سوق دهنده او به سوی انجام لغزشها و نیز اساسی ترین عامل جذب اندوه و نگرانی وی خواهد شد. به تعبیر مولوی:

جان، همه روز از لگد کوب خیالوز زیان و سود و از خوف زوال

نی صفا می ماندش نی لطف و فرّنی به سوی آسمان راه سفر

در حقیقت ریشه بسیاری از گناهان این است که آدمی ذهن و خیالش را در گناهان متمرکز می کند و سرانجام در دام آنها گرفتار می آید. چنانچه حضرت علی علیه السلام در سخنی شیوا فرموده اند: «مَنْ کَثُرَ فِکْرُهُ مِنَ الْمَعاصی دَعَتْهُ اِلَیْها؛ کسی که درباره گناهان، بسیار بیندیشد، سرانجام گناهان، او را به سوی خود می کشانند.»

آن حضرت همچنین فرمود: «مَنْ کَثُرَ فِکْرُهُ فِی اللَّذّاتِ غَلَبَتْ عَلَیْهِ؛ هر که در لذتها، زیاد اندیشه کند، آن لذتها بر او چیره می شوند.»

از این رهگذر نقش سازنده و تأثیر گذار کار، به خوبی آشکار می شود؛ چرا که اشتغال به کار ـ چه کار فیزیکی و یَدی، و چه کار فکری مثل مطالعه، تحصیل یا تدریس ـ یکی از مهم ترین راههای مهار نیروی خیال و در نتیجه یکی از عوامل اصلی حفظ انسان از لغزشها و بزه ها و در نتیجه ضامن سلامت روانی و روحی است. بر این اساس، در نگاهی جامعه شناسانه باید گفت: اشتغال زایی و ایجاد بازار کار، از سلسله عواملی است که به سلامت اجتماع می انجامد و به جامعه، بهداشت روانی می بخشد، و در کنار عوامل معنوی دیگر همانند نماز، روزه، امر به معروف و نهی از منکر و... از جایگاه والایی برخوردار است.

نکته‌های کلیدی

رعایت نکته های زیر در زمینه کار و کوشش حائز اهمیت است:

1. رعایت ذوق و استعداد

دستگاه آفرینش، افراد را با ذوق و استعدادهای ویژه ای آفریده است. و یکی از رمزهای پیروزی و پیشرفت نیز آن است که انسان، سراغ کار و رشته ای برود که مطابق ذوق و سلیقه و استعداد او باشد. به قول مولوی:

هر کسی را بهر کاری ساختندمیل آن را در دلش انداختند

افرادی که خود را به اصطلاح، همه فن حریف می دانند، هیچ گاه استعدادشان در هیچ کاری به طور کامل شکوفا نخواهد شد. آنها سرانجام نه به حرفه ای که استعداد واقعی آن را دارند دست می یابند، و نه در کارهایی که در حال حاضر بدان اشتغال دارند تخصص پیدا می کنند. افزون بر این، به جامعه نیز آسیب می رسانند، چون کاری را بر عهده گرفته اند که به خوبی انجام نمی دهند و از عهده آن بر نمی آیند.

شاعر بلند آوازه، استاد شهریار در این باره چه زیبا سروده است:

چه کنم شاعر آفرید ستمکار دیگر نیاید از دستم

جان من! پیروی کن از کاری که هوایی از او به سر داری

اگر از صد فزون، فنونت هست در یکی ذوق فن فزونت هست

گر همان یک فن اختیار کنیهمه در کار ابتکار کنی

هر که با ذوق فن، مُجِد گردددر فن خویش مجتهد گردد

با چنان ذوق دکتری پاستورحق هم این بود کو بود دکتر

یا که میر سخنوران وُلترچیست غیر از سخنور و شاعر

ورنه پاستور اگر کمانچه زدییا ادیسون اگر طبیب شدی

این همه راز دهر بود نهان وز نوابغ عقیم بود جهان

2. لزوم تخصص

در آموزه های دینی به موضوع «تخصص» در کار و حرفه، بسیار توجه شده است. در قرآن کریم آن گاه که یوسف علیه السلام به عزیز مصر می گوید: «اجْعَلْنی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ»؛ «مرا بر خزائن این سرزمین بگمار»، از تخصص و آگاهی کافی خویش سخن گفته و می گوید: «إِنِّی حَفیظٌ عَلیمٌ»؛ «همانا من نگاهبانی [امین] و [کاردانی[ آگاه [به این کار] هستم.»

تخصّص نداشتن در کار، سبب می شود که کار، خوب صورت نپذیرد و در نتیجه در بسیاری از وقتها، زیانهای فراوانی به بیت المال و اقتصاد مسلمین وارد شود، و همچنین فضای فرهنگی، علمی و سیاسی جامعه با آسیبهای جدی رو به رو گردد. چه بسا اقدام ناآگاهانه در مواردی همچون پزشکی، به قیمت جان اشخاص نیز تمام شود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خرابی حاصل از انجام دادن کار بدون تخصّص و آگاهی را بیش تر از اصلاح آن می داند و می فرماید: «مَنْ عَمِلَ عَلَی غَیْرِ عِلْمٍ کَانَ مَا یُفْسِدُ أَکْثَرَ مِمَّا یُصْلِحُ؛ هر کس بدون دانش و تخصص، کاری انجام دهد، بیش از آنکه [آباد کند و] اصلاح نماید، خراب می کند.»

همچنین از حضرت علی علیه السلام نقل است که فرمود: «اَلنّاسُ اَبْناءُ مَا یُحْسِنُونَ؛ مردمان فرزندان آن چیزند که آن را نیک انجام می دهند.» یعنی همان گونه که انسانها به پدران خویش نسبت دارند و با پدران، قدر و منزلت آنها شناخته می شود، به همین گونه هم، اشخاص به کار و مهارت و تخصص خود، نسبت داده می شوند و قدر و منزلت کسب می کنند.

آن حضرت همچنین فرمود: «قیمَةُ کُلِّ امْرِءٍ مَا یُحْسِنُهُ؛ ارزش هر کس به اندازه همان چیزی است که در آن خوب وارد است.»

شریف رضی، جمع آوری کننده کتاب شریف نهج البلاغه در ذیل این سخن حکیمانه می نویسد: «این، سخنی است که ارزش و قیمتی نمی توان برای آن تعیین کرد، و هیچ حکمتی با آن قابل سنجش نیست و سخنی هم ردیف آن نتواند شد.»

کارها چون به دست اهل افتدمشکلات حیات، سهل افتد

انسان کمال یافته در مهارت و تخصص، از «خاک»، «زر»، می سازد، در حالی که انسان ناقص و فاقد تخصص، حتی اشیاء گرانبها را نیز تلف می کند و از «زر»، «خاکستر» می سازد، به تعبیر مولوی:

کاملی گر خاک گیرد زر شودناقص ار زر بُرد خاکستر شود

3. کار در حد توان

خداوند، انسانها را در حدّ توان و ظرفیت آنان مکلف کرده است و می فرماید: «لا یُکُلِّفُ اللّه ُ نَفْسا اِلاَّ وُسْعَها»؛ «خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند.»

بدون شک این سخن زیبای پروردگار، افزون بر آنکه از دریای عدالتش سرچشمه می گیرد، در مصلحت و حکمت او نیز ریشه دارد؛ چرا که تکلیف نمودن فراتر از «توان»، افزون بر آنکه مانع از انجام درست و کامل عمل می شود، بیزاری نسبت به آن را نیز در پی دارد؛ در نتیجه روح نشاط و سرزندگی را از انسان می گیرد، و ناخود آگاه آدمی را به سوی افسردگی می کشاند.

مناسب است که انسانها با الگوگیری از این اصل قرآنی، توان و ظرفیت خود را در کارهای مورد نظرشان ارزیابی کنند تا دچار فرسودگی جسم و جان نگردند.

پذیرش کار، متناسب با توان جسمی، فکری و مدیریتی، افزون بر اثر مثبت آن، در سامان دهی امور فردی و اجتماعی، و حفظ کرامت و شخصیت افراد نقش مهمی دارد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «سزاوار نیست مؤمن خود را خوار نماید.» به امام علیه السلام عرض شد: چگونه ممکن است خود را ذلیل سازد؟ فرمود: به کارهایی دست زند که توان انجام آن را ندارد.»

این مهم به ویژه درباره زنان شاغل که به طور طبیعی، وضعیت جسمی و روحی متفاوتی نسبت به مردان دارند، بیش تر قابل توجه است.

امام علی علیه السلام با اشاره به این حقیقت می فرماید: «وَ لَا تُمَلِّکِ الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَة؛ کاری که برون از توانایی زن است به دستش مسپار، که زن گل بهاری است [لطیف و آسیب پذیر]؛ نه پهلوانی است [کار فرما و در هر کاری دلیر].»

4. پرهیز از کارهای کاذب

یکی از بدترین بلایا و آفات برای هر جامعه، روی آوردن به کارهای کاذب و دوری از کارهای مفید و مولِّد است. در کارهای کاذب، شخص، تنها سود شخصی خویش را در نظر دارد، و از توجه به منافع دیگران چشم می پوشد.

در این نوع کارها، معمولاً تلاش و کوشش جایگاهی ندارد، و شخص به دنبال پول باد آورده می باشد. اهل بیت علیهم السلام پیروان راستین خویش را از دست زدن به چنین کارهایی باز داشته اند؛ چرا که چنین کارهایی فقط و فقط بوی پول و سود پرستی می دهد، و در آن از ثمر بخش بودن شخص برای جامعه اثری به چشم نمی خورد. در اینجا به چند نمونه از کارهای کاذب که مورد نهی ائمه معصومین علیهم السلام قرار گرفته اشاره می کنیم:

• امام صادق علیه السلام می فرماید: «إِنِّی لَأَکْرَهُ أَنْ أَسْتَأْجِرَ رَحًی وَحْدَهَا ثُمَّ أُوءَاجِرَهَا بِأَکْثَرَ مِمَّا اسْتَأْجَرْتُهَا بِهِ إِلَّا أَنْ اُحْدِثَ فِیهَا حَدَثاً أَوْ اُغْرِمَ فِیهَا غَرَامَةً؛ دوست ندارم آسیابی را اجاره کنم، و همان آسیاب را با قیمتی بیش تر به دیگری اجاره دهم، مگر اینکه در آن آسیاب، کاری انجام داده [و آن را مجهزتر کرده باشم] یا در آن جهت، خسارتی متحمل شوم.»
• همچنین امام صادق علیه السلام فرمودند: «لَا بَأْسَ أَنْ یَسْتَأْجِرَ الرَّجُلُ الدَّارَ أَوِ الْأَرْضَ أَوِ السَّفِینَةَ ثُمَّ یُوءَاجِرَهَا بِأَکْثَرَ مِمَّا اسْتَأْجَرَهَا بِهِ إِذَا أَصْلَحَ فِیهَا شَیْئاً؛ مانعی ندارد که مردی خانه یا زمین یا کشتی ای را اجاره کند، آن گاه آن را با قیمتی بالاتر به دیگری اجاره دهد، زمانی که در آن، اصلاحات [و اقداماتی] انجام داده باشد.»
• همچنین محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام یا امام باقر علیه السلام درباره کسی پرسید که تعهد می کند کاری را انجام دهد، ولی بعداً همان کار را ـ بدون آنکه بخشی از آنرا عهده دار شود به دیگری واگذار می کند و از این راه منافعی تحصیل می کند. امام علیه السلام فرمود: «لَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ قَدْ عَمِلَ فِیهِ شَیْئاً؛ نه [؛ نمی تواند چنین کاری را انجام دهد[ مگر آنکه قسمتی از کار را خود انجام داده باشد.»

چنانچه دیده شد، آن دسته از کارهایی [دروغین] که در آن خبری از دگرگونی، کار و تلاش و تولید و بازدهی نیست، مورد ناخشنودی و کراهت قلبی اهل بیت علیهم السلام بوده است.

5. تعادل در کار

ارزشمندی و تقدّس کار و توجه فراوان آموزه های دینی نسبت به آن، بدان معنا نیست که آدمی تا آنجا به کار بپردازد که نه حال و وقتی برای عبادت برایش باقی بماند و نه زمانی برای تفریحات سالم و بهره مندی از لذتهای حلال.

از آنجا که اسلام دین تعادل است، در عین توصیه فراوان به کار، به رعایت اعتدال و میانه روی در کار نیز سفارش کرده است. در حدیثی ارزشمند از امام موسی بن جعفر علیهماالسلام می خوانیم: «اِجْتَهِدُوا فِی أَنْ یَکُونَ زَمَانُکُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَةً لِمُنَاجَاةِ اللَّهِ وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یُخْلِصُونَ لَکُمْ فِی الْبَاطِنِ وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَی الثَّلَاثَةِ سَاعَات؛ بکوشید که وقت شما چهار قسمت باشد: قسمتی برای مناجات با خدا، بخشی برای کار و فعالیت، پاره ای برای معاشرت با برادران و افراد مورد اعتماد که عیبهای شما را یادآوری کنند و از دل به شما اخلاص ورزند، زمانی را هم به پرداختن به لذتهای مشروع و حلال اختصاص دهید که به وسیله این ساعات، بر انجام وظایفی که در سه قسمت پیش گفته شد توانا می شوید.»

چنانچه از بخش پایانی این حدیث شریف استفاده می شود، اگر آدمی به واسطه کار و فعالیت فراوان، وقتی برای تفریح خود باقی نگذارد، نمی تواند کارهایش را به درستی انجام دهد و توانایی لازم را در انجام درست مسئولیتها نخواهد داشت.

افزون بر این نکته، غرق شدن در کار، فرصتی برای رسیدگی به نیازمندیهای افراد خانواده به جای نمی گذارد، و سبب می شود که شخص، کم تر بتواند در کنار خانواده خویش حاضر باشد، که این خود یکی از عوامل دوری افراد خانواده از یکدیگر، و سست شدن نهاد مقدس خانواده می باشد.

بنابراین اگر کار ـ این عامل سازنده، پیش برنده و تعالی بخش ـ از حدّ اعتدال خارج شود، می تواند به عنصری بازدارنده و زیانبار تبدیل شود.