به گزارش دانشجویی و فرهنگی؛ اداره تربیت بدنی دانشگاه امام صادق(ع) در مطلبی به تاریخچه ورزش زورخانه ای  و پهلوانی در ایران و دانشگاه امام صادق(ع) پرداخت که در ادامه این نوشته را می توانید در دانشجویی و فرهنگی مطالعه کنید:

معرفی ورزش زورخانه‌ای و پهلوانی

زورخانه و ورزش باستانی در ایران عمری طولانی را پشت سرنهاده و تا کنون فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرده است. این ورزش میراث فرهنگی بی بدیلی است که از تقدسی خاص برخوردار بوده و با الهام گرفتن از مکتب شیعه اسلام، تکامل یافته و به برکت انقلاب اسلامی در کشورمان از برخی آلودگی‌های دوران طاغوت و شعبان بی‌مخ ها نجات پیدا کرده و به جایگاه اصلی خود بازگشته است.

زورخانه مکان مقدسی است که در آن سنت‌های دیرینه ایرانی مانند جوانمردی، ادب، آئین پهلوانی، ایثار و دلیری حکمفرمایی می‌کند. زورخانه نه تنها به عنوان مکان پرورش جسم مورد بهره برداری قرار می‌گیرد، محل پرورش روح و روان نیز می‌باشد.

ایرانیان در زورخانه با ابزار و سلاح‌هایی مثل میل که شبیه گرز است و یکی از وسایل جنگی قدیم بود و سنگ که به منزله سپر محافظ پیاده نظام به کار می‌رفت و کباده که شبیه کمان است و در شکار و جنگها مورد استفاده قرار می‌گرفت ورزش می‌کنند. ورزشکاران با آهنگ ضرب مر‌شد که یک نوع آهنگ طبل جنگ است به عملیات ورزش باستانی می‌پرداختند و فنون جنگ را می‌آموختند تا روح سلحشوری در آنان تقویت شود.

تمامی اشعاری که در زورخانه توسط مرشد خوانده می‌شود، اشعاری است از شعرای نامدار کشورمان در زمینه توحید، امامت، ولایت و اخلاقیات که از قرن هفتم هجری تا به امروز با صدای رسای مرشدانی خداجو و با ایمان برای تهییج ورزشکاران خوانده می‌شود که همراه با صدای ضرب و آهنگ جذاب اثرات شگفت‌آوری در ورزشکاران به وجود می‌آورد به طوری که ورزشکار چنان می‌شود که ساعت‌ها در حال ورزش کردن است، اما احساس خستگی و کوفتگی در آن مشاهده نمی‌شود. اگر بخواهیم تعریف جامعی از تاریخ زورخانه و ورزش باستانی داشته باشیم، باید بگوییم که تاریخ ایران، تاریخ پهلوانان است.
یکی از سنت‌های زیبای این ورزش سنت «گلریزان» است. به این معنی که اگر یک ورزشکار زورخانه و یا شخصی آبرومند به هر دلیل دچار مشکلات مالی شد، پهلوانان و پیش کسوتان همت می‌کنند و گرد هم می‌آیند و با برقراری یک جشن با شکوه با پهن کردن لنگ در گود زورخانه از ورزشکاران و حاضرین تقاضا می‌کنند، هر کس با توان و فراخور مالی خود، گره‌گشا باشد، بدون آن که کسی فرد مورد نظر را بشناسد، برای رضای خدا کمک می‌کند و در پایان لنگ را جمع کرده و گره می‌زنند و در آخر یکی از پیشکسوتان به منزل شخص مورد نظر می‌رود و هدیه ورزشکاران را به او می‌دهد.

جان مایه ورزش باستانی و پهلوانی زورخانه دعای این ورزش است. پس از پایان ورزش باستانی، میاندار با رخصت گرفتن از سادات و بزرگترها ختم ورزش را اعلام و شروع به خواندن دعا می‌کند و از سید الساجدین شفاعت همه مریضان اسلام را می‌خواهد و در آخر با خواندن دعای فرج تعجیل در ظهور آقا امام زمان(عج) را خواستار می‌شود. 

زورخانه و وسایل ورزش های زورخانه ای 

زورخانه مکانی است برای نیرومندی و تقویت روحیه ورزشکاری، تواضع و فروتنی و دوری از تکبر. ورزش های زورخانه ای در فضایی سرپوشیده انجام می شدند و ساختمان آن شبیه سرداب ها و عبادتگاه هایی بود که زورخانه ها از دوران باستان از آنجا ظهور پیدا کرده اند با ظهور اسلام و تاکید بر تربیت نظامی پسران موضوع ورزش کردن آنها جدی تر شد و پس از حمله مغول زورخانه ایجاد شد و در قرن هفتم زورخانه ها به شکل امروزی در آمد. بنا به شهادت برخی از منابع، پوریای ولی نخستین زورخانه را پایه گذاشت.

درب ورودی زورخانه کوچکتر از درهای معمولی طراحی شده است به نحوی که افراد هنگام ورود با حالت خضوع وارد می شوند و سقف زورخانه بلند و گنبدی شکل، شبیه معابد و مساجد می باشد. گود زورخانه که محل اجرای حرکات ورزشی زورخانه ای می باشد به شکل هشت ضلعی به قطر 10 متر ساخته می شود که 70 سانتی متر پایین تر از سطح کف سالن زورخانه قرار دارد. به منظور جلوگیری از صدمات به ورزشکاران، سرتاسر لبه گود از جنس چوب و یا پلاستیک نرم پوشیده شده است. در فضای اطراف گود، سکوهایی برای تماشاچیان و جایگاهی مخصوص برای وسایل و ابزار ورزشی در نظر گرفته شده است.

اسباب و آلات ورزش باستانی که اکنون از آنها در زورخانه ها استفاده می شود عبارتست از سنگ، تخته شنا، میل، کباده.

همه‌چیز در مورد ورزش زورخانه‌ای و پهلوانی

 دعا کردن

از کهن ترین آداب زورخانه دعا کردن است که در پایان ورزش انجام می گیرد دعا ها با همان جنبه های اجتماعی و نقطه نظرها با همان اندک تفاوت در صورت، از روزگار باستان تا بدین دوران بر جای مانده اند.

 سردم؛ جایگاه مرشد

سردم محلی منزه و قابل احترام است که مرشد بتواند با تسلط به فضای گود مقدس رسم تشریفات و آداب تعارف های زورخانه ای را در حق مستمعین داخل و خارج ادا کند. چنین رسم است که سردم را با پرهای طاووس و قو زینت می دهند. چون در روزگاران قدیم این قبیل پرها را جنگجویان و سرداران جنگی به کلاه خودهای خود نصب می کردند. نمای سکوی سردم را از سنگ مرمر و یا چوب گردو می سازند و بر بالای آن غرفه ای برپا می دارند که یک طاق نصرت زینت بخش آن است. جای مرشد در کنار در ورودی و نشیمنگاه او بر سکوی نسبتا مرتفعی است که طاق های هلالی یا مربع شکل دارد که یک یا چند زنگ به آن آویخته اند.

 زنگ
زنگ که برای هماهنگی هرچه بیشتر ورزشکاران و مرشد و تعویض چشمه های ورزشی بکار می رود شبیه کاسه و از جنس مس است که از وسط آن میله ای آویزان می شود که با برخورد آن به دیواره کاسه صدایی زیبا تولید می شود. مرشد در زمان ورود یک شخص والامقام یا ورزشکار برجسته و پیشکسوت به محیط زورخانه زنگ را به صدا در می آورد و ضربه ای به ضرب خود وارد آورده و اشعاری مناسب و حماسی در مدح میهن دوستی و یا اولیاء اله می سراید.

 ضرب
ضرب یا طبل مرشد شبیه تنبک ولی از جنس سفال است که دهانه بزرگ آن با پوست نازک دباغی شده، پوشانیده شده است و مرشد با نواختن آن با ریتمی مشخص حرکات ورزشی را آهنگین و هماهنگ نموده و نسبت به ایجاد شور و اشتیاق در بین ورزشکاران و تماشاگران می کوشد.

میاندار

میاندار ورزشکار نخبه ای است که رهبری عملیات ورزش باستانی و هماهنگی با مرشد را برعهده دارد و ورزشکاران داخل گود مکلف به پیروی از ایشان هستند.

میل
میل ابزار ورزشی است از چوب استوانه ای شکل مایل به بدنه مخروط. شکل میل تداعی کننده گرز است و قدمت آن به دوره های کهن می رسد. چون ورزش زورخانه ای از ریاضت های اهل فتوت بود از وسیله ای شبیه میل برای ورزیده ساختن خود استفاده می کردند. این ابزار ورزش که در بدو پیدایش احتمالا شبیه گرز و از چوب و آهن ساخته شده بود برای پرورش بدن و مهارت در گرزکوبی به کار می رفته است. میل های چوبی که اکنون نیز رواج دارد از چوب های سختی مانند نارون و گردو و ارژن و زبان گنجشک ساخته می شود. در تومار افسانه پوریای ولی و گل کشتی میرنجات که هر دو به دوران صفویه باز می گردد؛ از میل زورخانه به شکل امروز نام برده شد.
میل دارای وزن های مختلفی است و هر میل از 1 تا 15 وزن دارد. میل سنگین در مسابقات جفت 30 کیلوگرم است.
 

میل بازی
از میل های دیگر کمی کوچک تر و کوتاه تر است و به علت سبکی برای شیرین کاری آن را به بالا پرت می کردند.

میل سبک و سنگین

در گذشته نوعی میل بازی بوده است ولی از چندین سال پیش به نوعی میل که سنگین تر از میل بازی است اطلاق می شود که حرکات شیرین کاری و میل گیری ساده با آن انجام می شود.
میل سنگین نیز میل هایی بودند که ورزشکار روی شانه ها می گذاشت و با حرکات چرخشی آنها را می گرداند ولی در مسابقات بین المللی امروزی، حرکاتی مانند میل گیری با میل سبک انجام می شود.

کباده

یکی دیگر از ابزارهای ورزش باستانی کباده است. کباده شکلی از همان کمان جنگی است. این وسیله را در فرهنگ های فارسی به معنای کمان نرم و سست که مخصوص مشق کمان کشیدن است، ضبط کرده اند. غلامرضا انصافپور به نقل از کتاب مینوی خرد معتقد است از این کمان آمادگی یا کمان مشق برای جنگ با اهریمن استفاده می شده است. در فرهنگ دهخدا از نوعی کمان مشقی برای قوی شدن کتف کمانداران نام می برند. تصور می رود کباده های اولیه به صورت و هیئت کباده های کنونی نبوده است. اکنون کباده ها را از آهن خالص می سازند و تنه آن حالت فنری ندارد.
کباده های زورخانه قرن هاست که به دو شکل است یکی بدنه ای کمانی یا مقوس دارد که آهنین و سنگین است و در مقابل برای حفظ تعادل زهی زنجیری و بلند به دو سر آن آویخته بودند. در زورخانه ها معمولا دو جور کباده وجود داشت یکی سبک برای تازه کارها و دوم سنگین برای ورزشکاران سابقه دار.
وزن کباده معمولی 14 کیلوگرم، طول کمان آن 150 و طول زنجیر آن 200 سانتی متر است.

سنگ

وسایلی که در حال حاضر به اسم سنگ در زورخانه متداول است دو قطعه تخته سنگ حجیم به شکل نعل کفش های قدیمی است که در قسمت بالای آن مربع و در پایین منحنی است و در وسط هر یک از سنگ ها سوراخ و دستگیره ای در نظر گرفته شده و در دو طرف دستگیره برای جلوگیری از خراش برداشتن دست ورزشکار قطعات نمد می گذارند. سنگ های زورخانه وزن مشخصی نداشت وزن آن بستگی به اندازه و سلیقه کسی که آن را سفارش داده بود در نظر گرفته می شد. در مسابقات بین المللی وزن سنگ هر یک از سنگ ها 20 کیلو گرم، طول آن 100 و عرض آن 70 و ضخامت سنگ 5 سانتی متر است. سنگ زورخانه به گفته پژوهشگران همان سپر است و ورزشکاران برای قوی کردن بازو ها از آن استفاده می کردند. در عراق به سنگ «باب خیبر» می گویند تا یاد حضرت علی در شکستن در قلعه خیبر را گرامی بدارند.

تخته شنا

یکی دیگر از ورزش هایی که در زورخانه برگزار می شود ورزش شنا است. مرشد پس از خواندن سرنوازی ضربه ای به زنگ می زند و طبل را با یک ضرب متوالی به صدا در می آورد. ورزشکاران تخته های شنا را مقابل خود قرار داده و با هر دو دست روی تخته شنا قرار می گیرند و با سرهای برافراشته به تقلید از میاندار حرکاتی را انجام می دهند.
تخته شنا (شنو) تخته ای است پایه دار که طولش به اندازه 70 سانتی متر و پهنای آن 8 سانتی متر است که دو پایه کوتاه به ارتفاع 5 سانتی متر در زیر، آن را از زمین بالا نگه می دارد. تخته شنا از وسایل اصلی ورزش زورخانه نیست، کما این که بدون آن نیز می توان با گذاشتن کف دست ها به روی زمین شنوهای چهار گانه را انجام داد.        

پوشاک مرشد
در گذشته لنگی روی شانه ها می انداختند اما امروزه غالباً با پیراهن ورزشی، جلیقه باستانی و شلوار بلند چرمی یا مخملی روی سردم می نشینند.

شلوار باستانی (نطعی)
در گذشته شلوار، لنگی بوده بر روی پیژامه می بستند و نطعی شلواری است تا سر زانو و از جنس پارچه ضخیم که بر روی آن توسط نوارهای رنگی یا سفید بته جقه نقش می بندند و دورکمر و زانو ها از جنس چرم است

آداب و رسوم

انتظار می رود رفتار ورزشکاران باستانی کار در زورخانه مبتنی بر اصول آیین فتوت و جوانمردی، از روی گذشت، فروتنی، پرهیزگاری، عدالت، صفا و ادب باشد. با توجه به این اصول، ورزش باستانی دارای آداب و رسومی است که هر ورزشکار وظیفه دارد از لحظه ورود به زورخانه تا هنگام خروج در چهارچوب اصول و مقررات آن عمل کند. این اصول عبارتند از:
1- سحرخیزی

2- اظهار فروتنی هنگام ورود به زورخانه

3- تشریفات و احترام به دیگران

4- مرشد و تشریفات

5- دعوت به ورزش
6- رخصت گرفتن از بزرگ تر حاضرات

7- ادای احترام به گود مقدس 

8- میان دار
9- نحوه استقرار ورزشکاران در گود 

10- ورود با کفش به گود و ورزش در گود با لباس معمولی ممنوع است.

11  شوخی، ناسزاگویی، استفاده از دخانیات ، موادمخدر و الکل مطلقا در زورخانه ممنوع است.
12- هنگام ورزش دسته جمعی در گود، ورزش کردن بیرون از گود ممنوع است .

13- طهارت و پاکیزگی 

14- بوسه زدن بر تخته شنا و قبضه زنجیر کباده 

16- چرخیدن
 17- تشویق ورزشکاران 

18- رعایت ورزشکار غریب
19- حق تقدم

20- شمارش مرشد

21- حماسه خوانی و حکمت گویی
22- دادن شعارهای مناسب برای تشویق ورزشکاران
23- مراقبت از سرماخوردگی

24- کشتی 

25- احترام به حریف

تاریخچه ورزش زورخانه‌ای و پهلوانی در دانشگاه امام صادق علیه‌السلام

ورزش زورخانه‌ای و پهلوانی در دانشگاه امام صادق علیه‌السلام از سال 1392 با همت تنی چند از دانشجویان و با خرید وسایل زورخانه‌ای به طور شخصی راه‌اندازی شد. در ابتدای راه‌اندازی این رشته محدودیت‌های تجهیزاتی فراوانی وجود داشت که با همت اداره تربیت بدنی و تکمیل اسباب این رشته طی چند مرحله و استقرار مرشد و مربی، الحمدلله کلاس‌ها به صورت مرتب و منظم طی 4 سال گذشته برگزار شده است، تا جایی که با تشکیل تیم ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای دانشگاه موفق شده است در مراسمات مختلف داخل دانشگاه از جمله اختتامیه دو المپیاد ورزشی و مراسمات خارج دانشگاه اجرای برنامه نماید.

ان‌شاءالله در سال تحصیلی آینده نیز با حضور مرشد حمید زاده و پیشکسوتان این رشته در دانشگاه همانند آقایان رضائیه راد، کاشفی، حسینی، احمدی و سایر اساتید، کارکنان، دانشجویان و علاقه‌مندان، ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای پرشورتر از گذشته به فعالیت خود ادامه خواهد داد.

منتظر حضور تمام علاقه‌مندان به این رشته و علاقه‌مندان به اهل بیت علیهم السلام در این رشته ملی و مذهبی هستیم.